Rubberen Runen

Nee, geen nieuw Suske en Wiske album, maar ik ben gister creatief bezig geweest met wat rubber wat ik had liggen en een verfstift… Dit is het resultaat:

Bron van de text: redbad.tripod.com De runen die ik heb gemaakt zijn overigens geen Fryske runen, maar Scandinavische…

Wat zijn runen?
Runen zijn schrifttekens die, sinds het begin van onze jaartelling, in gebruik waren bij de Germaanse stammen in Europa.

Hoeveel inscripties zijn er gevonden
Er zijn zo`n 5000 voorwerpen met runen bekend. De meeste daarvan zijn in Scandinavië gevonden. Uit het Friese terpengebied kennen we een twintigtal runeninscripties.

De oudste runen; vindplaats en ouderdom
De oudste runeninscriptie zijn gevonden in de kustgebieden van Zuid-Noorwegen, Zuid-Zweden, Oost-Denemarken en Noord-Duitsland.

Ze dateren uit de tweede- tot de vijfde eeuw n.o.j., en staan op wapens, sierraden en gebruiksvoorwerpen. Volgens sommige deskundigen is de inscriptie raunijaz op een speerpunt gevonden in vre Stabu (Noorwegen) de oudste. Hij wordt gedateerd op eind tweede eeuw n.o.j.

Tineke Looijenga noemt als oudste inscriptie harja. Die staat op een kam die in Vimose (Denemarken) gevonden is, en wordt gedateerd op 160 n.o.j..

De makers en de herkomst van de oudste runen-inscripties
Over wie de makers van de oudste runen waren is het laatste woord nog niet gesproken. Sommige deskundigen noemen de taal die op de oudste inscripties staan Oernoords. Ze gaan ervan uit dat de makers van de runen uit Denemarken, Zweden en Noorwegen komen. Door contacten tussen Denemarken en het Romeinse Rijk zouden de Scandinaviers in aanraking gekomen zijn met het Latijnse- of met het Noord-Etruskische alfabet. Vervolgens hebben de noorderlingen deze tekens overgenomen voor hun runenreeks. De verschillende Noord-Etruskische alfabetten vertonen van alle alfabetten de grootste overeenkomst met de runenreeks.

Volgens Tineke Looijinga moeten de eerste runenmakers gezocht worden in de buurt van een andere schriftcultuur. Zij wijst dan naar de limes (de grens van Romeinse rijk en de vrije Germanen) en dan specifiek het gebied in het Rijnland waar de Ubirs woonden. Ze komt tot deze conclusie, doordat er op veel van het oudste Scandinavische runenmateriaal West-Germaanse persoonsnamen voorkomen. Deze persoonsnamen blijken bovendien afgeleid te zijn van stamnamen van Germanen die langs de Rijn woonden. (wagnijo Vangiones; nithijo Nidenses; harja Harii)

De runen zijn volgens haar overgenomen van een Noord-Italisch (Etruskish) alfabet en in loop van de eerste eeuw n.o.j. in het Rijngebied ontwikkeld. Het Etruskische voorbeeldschrift kan gentroduceerd zijn door Noord-Italiaanse soldaten die in het Rijnland gebied woonden, of door Germaanse soldaten die in Romeinse dienst waren. De bestaande wapenhandel tussen de Rijnstreek en het Scandinavische gebied heeft ervoor gezorgd dat de oudste runenobjecten in het noorden terechtkwamen.

Betekenis van het woord rune
Het woord rune betekende oorspronkelijk geheim. Het Oudnederlandse werkwoord runon en het Middelnederlandse runen betekende fluisteren of een geheime bespreking houden. Een rune werd dus gezien als een geheim teken. Een runenteken werd ook wel een staf genoemd. Zo kende men het verschil tussen een runstaf en een bokstaf. Het laatste betekende een Latijnse letter.

Runenteksten met het woord rune erin (runo) kennen we al uit de vijfde eeuw.

Runenrij en ttir
De runenrij wordt het futhark genoemd naar de eerste zes letters van de reeks. Het oudst bekende futhark, stamt uit de volksverhuizingstijd en heeft 24 tekens. Het werd toen door alle Germaanse stammen gebruikt. Alle latere runenrijen zijn er uit ontwikkeld. De volgorde van de runen die volledig afwijkt van het alfabet is nog niet afdoende verklaard. Er is een theorie die de volgorde van de runen verklaart aan de hand van de getallenmystiek van de Mythrasdienst. Relicten van deze Perzische godsdienst vinden we in het Rijngebied terug. Die was naar het Rijnland gebracht door Romeinse legioensoldaten.

Naast de karakteristieke volgorde werd de runenrij ook nog in drie groepen van acht runen (zogenaamde ttir) verdeeld. Uit IJsland zijn de namen van de drie ttir overgeleverd: Freys-t, Hagals-t en Tys-t.

Runennaam
Naast een klank had iedere rune ook nog een begripswaarde. Op twee runen na, kwam de eerste klank van de runennaam overeen met de klank die de rune vertegenwoordigde.

De namen van de runen lijken ook een godsdienstige/cultische rol gespeeld te hebben. Zo komen namen van goden en andere wezens voor zoals Ase, reus, Tyr, Man, Ing. De namen van belangrijke natuurelementen zoals hagel, ijs, zon en de zee komen voor. En heilige planten en dieren, zoals o.a. taxus, eik, es, berk, look vinden we in de runenrij terug.

Aantal tekens (van 24 naar 16 of 33)
Het futhark bestond oorspronkelijk uit 24 tekens. Dat waren genoeg karaktertekens voor alle klanken van de Vroeg-Germaanse talen. In loop van de eeuwen traden er veranderingen op in de verschillende Germaanse dialecten. Daardoor waren er niet meer genoeg tekens om alle klanken weer te geven. Dit probleem werd opgelost door nieuwe runen te maken. Zo kwam men in Groot-Brittannië uiteindelijk uit op een aantal van 33 runen.

In de achtste eeuw gebeurde in Scandinavië daarentegen het omgekeerde, de runenrij werd beperkt tot 16 tekens. Deze korte runenrij wordt aangeduid als jonger futhark. Waarom de runenrij ingekort werd is niet bekend.

Functie
Naast communicatie hadden de runen waarschijnlijk ook nog een decoratieve- en een magische functie. Runen werden geritst op wapens, sieraden, bracteaten, stenen en gebruiksvoorwerpen.

Het lijkt erop dat de vroege runeninscriptie meer van decoratieve aard waren dan dat ze voor communicatie doeleinden gebruikt werden. De teksten bestaan over het algemeen uit korte runenreeksen, vaak slechts een woord. Ze vertellen dan iets over de schrijver, of geven een opdracht. Er zijn runenwoorden die iets vertellen over het object of het materiaal waarop geschreven is. Daarnaast denken onderzoekers dat sommige woorden een magische betekenis gehad hebben. De woorden waar het dan om gaat zijn: alu (bier), auja (heil, geluk), lau (uitnodiging), laukaz (look) en misschien lin (linnen).

Het gebruik door elite en volk
De vroege runen, vooral die gevonden in Denemarken, werden gebruikt door de elite van een samenleving. Archeologische vondsten wijzen op een gebruik van de runen door hoge militairen en rijke vrouwen. Na de zesde eeuw wordt het lezen en schrijven van de runen door meerdere lagen van de bevolking beoefend. De teksten worden dan langer en informatiever van aard.

Geografische verspreiding
De oudste runeninscripties worden gevonden in Denemarken, Zuid-Zweden en Zuid-Noorwegen. Tijdens de volksverhuizingen, in de derde en vierde eeuw, wordt het runenschrift ook door de andere Germaanse volken in gebruik genomen.

De Angelen, Saksen en Juten, uit Denemarken en Sleeswijk-Holstein, brachten de runen naar Groot-Brittanni. Dit gebeurde tijdens hun invasie van dat land in de vijfde en zesde eeuw.

In de vierde eeuw was het Friese kerngebied bijna geheel ontvolkt. In de vijfde en zesde eeuw werd Friesland opnieuw gekoloniseerd door een afgesplitst deel van dezelfde Angelen, Saksen en Juten die ook Groot-Brittanni bezet hadden. Daarbij absorbeerden ze de achtergebleven Friezen en namen de stamnaam Fries over. Deze Angelen, Saksen en Juten brachten ook de runen naar Friesland. Door de grote overeenkomst tussen de Angelsaksische- en de Friese runen spreekt men van de Anglofriese runenrij.

De Vikingen laten tijdens hun tochten in de negende, tiende en elfde eeuw, runeninscripties achter in een gebied van Groenland tot Istanboel.

Ondergang
Door de opkomst van het christendom (dat de runen als een heidens relict beschouwde) en van het Latijnse alfabet, verdwenen de runen als schrifttekens in heel Europa. Na de achtste en negende eeuw (na de invoering van het christendom) worden op het continent geen runen meer gebruikt. In Engeland bleven de runen tot in de 11e eeuw bestaan. Pas na de verovering door de Normandirs, en de daarmee gepaard gaande Franse invloeden, verdwijnt het runenschrift. In Scandinavi verdwijnen de runen in de 16e eeuw. Ze worden weggeconcurreerd door het Latijnse alfabet. Alleen in afgelegen gebieden worden ze nog gebruikt, in de Zweedse provincie Daarna zelfs nog tot in de 19e eeuw.

Friese runen (het Futhorc)

Aantal
Op dit moment zijn er 21 objecten met runeninscripties bekend die door Friezen gemaakt zijn. 16 daarvan zijn in het Fries-groningse terpgebied gevonden, de overige vijf zijn in Belgi, Engeland en Oost-Friesland gevonden.

Wanneer is een rune Fries
Doordat de Friese en Engelse (Angelsaksische) zoveel overeenkomsten vertonen worden ze Anglofriese runen genoemd. De overeenkomsten kunnen verklaard worden uit het feit dat de Angelen, Saksen en Juten die in de 5e en 6e eeuw Friesland koloniseerden tot dezelfde groep behoorde die ook in de 5e en 6e eeuw Engeland koloniseerde. De Angelen, Saksen en Juten namen hun runenschrift mee naar Friesland en Engeland.

In de zevende eeuw zien we dat de Friese en Engelse runen verschillen gaan vertonen. Aan de Engelse rij worden vijf runen toegevoegd die niet in de Friese inscripties te vinden zijn.

Van Futhark naar Futhorc
Anglofriese runen onderscheiden zich van het algemeen Germaanse futhark doordat bepaalde runen van klank veranderen (a ae) en er verschijnen nieuwe tekens voor de o en a. De nieuwe runen werden in de 6e eeuw (misschien al in de 5e eeuw) bedacht, om aan klankverschuivingen die zich in de taal voordeden tegemoet te komen.

De h verandert ook van uiterlijk en heeft nu twee dwarsbalken. De Anglofriese runenrij heet het futhorc

De datering en ontwikkeling
De datering van de Friese runen loopt van het begin van de 5e eeuw tot het einde van de 8e eeuw.

Er zijn nog geen runen gevonden van de Frisii uit de Romeinse tijd (0-300 n.o.j.). Tenzij er op een stukje hertshoorn, gevonden in Wijnaldum, drie maal het woord Inguz staat. Inguz is een Germaanse god. De uitgang uz wijst op de vroege datering.

In de zesde eeuw begon men, zowel in Friesland als in Engeland, runen te gebruiken. De runen werden op bescheiden schaal gebruikt. De inscripties zijn kort en ze hebben geen specifiek literair doel. Ook worden runen niet gebruikt voor dagelijkse maatschappelijke doeleinden. De teksten bestaan uit korte mededelingen die iets zeggen over de maker, over de schrijfwijze, of over de naam van het object of het materiaal waarop de runen geritst zijn. Soms geeft de tekst een opdracht of heeft hij een magische of religieuze betekenis.

In de zevende eeuw verandert het gebruik van de runen. Zo verschijnen er runen op munten (sceatta), en in Engeland en Scandinavië ontstaan langere runen inscripties met literaire kwaliteiten.

In Engeland worden de runen gebruikt door christelijke schrijvers. In Scandinavië zien we dat de runen door meerdere lagen van de bevolking gebruikt worden voor steeds langere teksten. Het gebruik van de runen is dan niet meer beperkt tot de elite van de samenleving. Een soortgelijke ontwikkeling in het gebruik van de runen wordt in Friesland gesmoord door de expansie van de christelijke Franken en door de invoering van het Latijnse alfabet.

Angelsaksische en Scandinavische invloeden
Twaalf Friese runeninscripties vertonen overeenkomsten met Angelsaksische runen (b.v. de H met dubbele dwarsbalk). Vier inscripties vertonen Scandinavische invloeden (b.v. de runen met meerdere lijnen, en het woord kiriu dat Zweeds kan zijn). Volgens Tineke Looijenga zou dit laatste kunnen wijzen op een sterke Scandinavische invloed in de 9e eeuw. Deze Scandinavische invloed op het Friese runenschrift, kan het gevolg zijn van de activiteiten van Vikingen, of/en de handel die gedreven werd met plaatsen zoals Haithabu, Ribe en Birka.